شهرستان اردکان با وسعت 23806 كيلومتر مربع با مختصات 31 درجه و 59 دقيقه تا 33 درجه و 23 دقيقه عرض شمالي و 53 درجه و 0 دقيقه تا 56 درجه و 20 دقيقه طول شرقي در استان يزد واقع شده است. آب و هواي اردکان بياباني و نيمه بياباني است و داراي سه بخش و پنج دهستان است. بخش مركزي شامل دهستان محمدیه و بخش عقدا شامل دهستان هاي عقدا و نارستان و بخش خرانق شامل دهستان های رباطات و زرین. مرکز شهرستان اردکان در فاصله 60 كيلومتري شهر يزد بين استان هاي اصفهان و خراسان جنوبی واقع شده است و طی سرشماری عمومی سال1395جمعیت شهرستان برابر 97960 نفر بوده است.

اردکان گستره ایست در مرکز ایران که با بادگيرهايي استوار بازمانده از تاريخ در قلب كوير هنوز پابرجاست. بوي خوش كاهگل ديوارهاي خشتي‌اش در پس‌كوچه‌هاي پيچ‌ در پيچ و ساباط‌هاي باريك آن به مشام مي‌رسد. در هر كوي و برزن سايه‌باني را براي آرامش خاطر رهگذري مي‌يابيم. كوچه‌هاي تنگ سقف‌خورده‌اي كه گرماي طاقت‌فرساي كوير را از خاطرتان مي‌زدايد. بادگيرهايي مرتفع، ‌آب‌انبارهايي دايره‌اي شكل، خنكاي تابستان و آب خنك آن را به مردمان ارزاني مي‌دارد و سخاوت و قناعت مردم اين ديار را به ياد مي‌آورد. آب‌انبارهايي كه با عظمت و زيباييشان نگاه هر بيننده‌اي را متحير هنر گذشتگان مي‌كند.

كوچه پس كوچه‌هاي كوچك شهر در قالب خانه‌ها و دربندها نام افراد بزرگ را به يدك مي‌كشد، دربند صدرالفضلا، مجدالعلما، ملاتقي و خانه خاتمي‌ها، تقديري، افضلي، سنايي و ... كوچه‌هاي مسقف (ساباط) بازار چارسوق كه يادآور رونق كسب و كار در اين ديار بوده است؛ كسب و كاري كه از گذشتگان هنوز به يادگار مانده است. كلك‌سازي، سبدبافي با تركه انار، جاروبافي با شاخه خرما، كاربافي، زيلوبافي، زنجيرسازي، چيلونگري، مازاري، قالي بافي، عصاري و...

مردماني كه دين و دنيا را در كنار هم داده اند٬ راسته ي بازار را كه بگيري مي رسيم به مساجدشان ٬ گنبدهاي خشتي فيروزه اي با گلدسته هاي سر به فلك كشيده مساجد جامع٬ حاج محمد حسين، زير ده، رجبعلي، حاج محمد سعيدا و ... كه صداي اذان را در آسمان آبي كوير طنين انداز مي كند. تمام اين ميراث كهن و مردمانش در دل 12 محله در پهناي اين كوير جاي گرفته اند.

علماي بزرگي در اين شهر آمدند و رفتند تا زيستن را به يادگار بگذارند و تا ابد يك چيز در خاطره ها بماند٬ اردكان مهد علم و هنر٬ نگين كوير ايران.

صنایع دستی و سوغات اردکان

قالی بافی: یکی از مهمترین و تاثیر گزار ترین هنر صنعت های اردکان قالی بافی می باشد که با قدمتی حداکثر یک قرن، شغل اکثر زنان و دختران اردکانی بوده و هست و بخش عمده ای از مخارج خانواده های اردکانی از این طریق تامین می شده است. قالی اردکان توانست در این مدت کوتاه یک قرن، با کیفیت بافت عالی و رنگبندی خاص خود، جای در بین قالی های مشهور کشور از جمله کاشان و تبریز برای خود باز کند و در نمایشگاهای داخلی و خارجی حضور داشته باشد.

کرباس بافی: کرباس بافی یا به اصطلاح کاربافی یکی از شاخه های هنر جاجیم بافی می باشد. در این شاخه از هنر صنعت انواع دستمال، پارچه و حوله بافته می شود. یکی از صنایع دستی مهم مردم ارکان نیز کرباس بافی یا حوله بافی (کاربافی) می باشد که در گذشته شغل اکثر زنان این شهرستان بوده است.

سبد بافی: در هنر سبد بافی اردکان از ترکه های درخت انار استفاده می شود. از دوران قدیم تا کنون در اردکان کشت و برداشت انار رواج داشته است و در نتیجه می توان دریافت هنر سبد بافی با ترکه انار نیز رواج داشته است.

چلنگری: یکی از صنایع مهم یا به نوعی هنر صنعت مهم اردکان نیز چلنگری میباشد با چند زیرشاخه که از قدیم زبانزد و مختص اردکان بوده است. مانند: زنجیر سازی، منقل سازی، قفل سازی و ابزار سازی. زنجیر اردکانی در دو روش جوش و پیچ بافته می شود.

حلوا ارده سنتی اردکان: سابقه طولانی، موفق و درخشان شهرستان اردکان در تولید فرآورده ‏های کنجدی در سطح کشور و حتی بین المللی، این شهر را به قطب صنعتی محصولات کنجدی در کشور تبدیل نموده است. ارده و حلوا ارده سازی اردکان دارای پیشینه ای 500 ساله می باشد که در طول این مدت یکی از پرطرفدارترین صنایع شیرینی و غذایی در کشور بوده است. صنعت کهن حلوا ارده سازی اردکان در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

خرانق که به صورت دهکده ای است در حصارهای بسیار بلندی محصور است و دورتادور آن خندق قرار داشته و 6 برج نیز برای نگهبانی در اطراف قلعه متصل به دیوارها تعبیه شده است. در داخل قلعه محل نگهداری آذوقه و علوفه و همچنین دو آسیاب آبی و مسجد و حمام قرار داشته و اهالی می توانستند در صورت لزوم برای مدتی در داخل قلعه بمانند. بعد از اسلام در وسط قلعه مسجد جامع را بنا کرده اند که دارای شبستانی مربع و صحنی چند ضلعی است در بالای این مسجد منار جنبان آجری بلندی تعبیه شده که از مرتفع ترین بناهای منطقه می باشد و در قدیم از آن به عنوان برج دیده بانی استفاده می شده است.

12-پل آب بر خرانق: بر روی رودخانه فصلی خرانق از قدیم یک پل سنگی احداث شده و برای انتقال آب روستا از روی آن از روش ظروف مرتبطه (اشترگلو) استفاده شده که در نوع خود در استان یزد بی نظیر می باشد.

13-ميدان چرخاب: اين ميدان در واقع همان تكيه قاجاري محله چرخاب است كه در 10 روز ماه محرم پذيراي عزاداران است. از شاخصه هاي اين ميدان مي توان يك نخل قديمي و پوش بیش از 100 ساله آن كه در 10 روز ماه محرم براي در امان ماندن عزاداران از گرماي كويری تابستانی و باد و باران های زمستانی روي ميدان كشيده مي شود اشاره كرد.

14-زیارتگاه حوض عباس: زيارتگاه كوچكي در سمت شرقی ميدان چرخاب که خواب يكي از علماي شهر در دوران قاجار مردم را از وجود اين مکان عزيز آگاه ساخت و از آن پس روزهاي پنجشنبه مكاني جهت راز نياز مردم می باشد. دو زنجيري كه بر روي درب قديمي اين زيارتگاه قرار دارد از قفل هاي زياد مردم معتقد پر شده كه اين رسم از دوران پهلوي تا كنون ادامه دارد.

15-موزه مردم شناسی اردکان: این موزه در سال 1371 به صورت خصوصی و با همت آقای علی سپهری اردکانی راه اندازی شد و شامل بخش های فرهنگی، مردم شناسی، جانور شناسی، ایران شناسی و گیاه شناسی می باشد.

16-خانه ملك افضلي (موزه فرش): خانه قاجاريه كه درطول تاريخ خود ياد آور مردان بزرگي چون دكتر حسين ملك افضلي مي باشد و با ايواني كوچك با ستونهاي آجري فضايي دلنشين را فراهم می آورد. هم اکنون این خانه تاریخی به عنوان موزه فرش اردکان احیا شده است.

17-آسیاب دژگ: این آسیاب کوچک که تنها آسیاب داخل بافت تاریخی اردکان است، در محله دروازه سیف قرار گرفته و برای آسیاب کردن گندم مورد نیاز روزانه اهالی به کارگرفته می شده و با آب قنات مورتین که در مخزن پشت آن ذخیره می شده سنگ آسیاب به حرکت در می آمده است. این آسیاب سالها در دل خرمن ها خاک مدفون بود و به همت شهرداری و میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری اردکان مرمت و بازسازی شده است.

18-آب انبار های احمدآباد: احمد آباد شهر كوچكی در شمال شرقی اردكان است. شهری كه به خاطر بالایی سطح آب معروف بوده و حتی مردم عادی با كندن زمین در عمق 10 متری به آب دسترسی می یافتند. اگر در احمد آباد گردشی داشته باشید شما با مجموعه های آب انباری برخورد خواهید كرد. آب انبار هایی مشابه به آن چه در اردکان است. مجموعه هایی با بیش از سه، پنج و نه آب انبار در كنار هم كه شاید در استان یزد كم نظیر باشد. دانش معماری بومی می دانست به خاطر بالایی سطح آب قنات و نیز بالایی سطح آب زیر زمینی نمی تواند عمق آب انبار ها را زیاد پایین ببرد برای همین تعداد مخازن را در مسیر قنات افزایش می دهد.

19-مازاری مظلومی: مازاري ها كارخانه‌ها و يا در عمل آسياب‌هايي هستند كه در آن‌ها چيزي را مي‌سايند. لغت مازاري از واژه «ماز» به معني چرخ و نورد مي‌آيد. مازاری مظلومی یكی از منحصربه فرد ترین بناهای قدیمی خشت و گل از دوره قاجار می باشدكه در محله امیری اردكان واقع گردیده است. سنگ های این مازاری در سالیان قبل توسط حیوانات اهلی(شتر) ودر پانزده سال گذشته بوسیله نیروی محركه برق چرخانده می شده و انواع محصولات روناس، سرشت، حنا،پوست انار و پوست گردو می سائیدند.

20-امامزاده سید نورالدین احمد: در دانشنامه مشاهیر یزد، سیدنورالدین احمد را از نوادگان امام موسى‏کاظم (ع) و منتسب به امامزاده محمد هفتادر مى‏داند. قدمت بنا با روش قیاسى، به دورة صفوى مى‏رسد. این ساختمان شامل یک حیاط و چهار حجره قرینه در اضلاع شمال شرقى و جنوب شرقى و دو حجره قرینه در طرفین ورودى ضلع شمال غربى است.

21-موزه فرهنگ اردکان: این موزه در هفت بخش طراحی شده که شامل، خیرین مدرسه ساز، شهدای فرهنگی و دانش آموز، نخبه‌های فرهنگی، آثار دانش‌آموزان و فرهنگیان، اسناد مکتوب آموزش و پرورش، وسایل کمک آموزشی آموزش و پرورش و نخبه‌های ورزشی می‌باشد كه با هدف ثبت و ضبط شدن پیشینه تاریخ آموزش و پرورش اردکان، پیوند خوردن فرهنگ دیروز و امروز و جایگاهی برای تمجید و تشویق فرهنگیان و نخبگان دانش‌آموزان راه اندازی شده است.

22-بازارچه سنتی صنایع دستی اردکان: این بازارچه با توجه به نوع ساخت و کاربری یک نمونه منحصر به فرد از سرمایه گذاری در زیر ساخت صنایع دستی استان یزد است و مشتمل بر چند واحد تجاری است که با هدف تجمیع فعالیتهای صنعتگران حوزه صنایع دستی سنتی اردکان به بهره برداری رسیده است و از جمله صنایع موجود در آن زنجیر سازی سنتی، سبد بافی، زیلو بافی، منبت کاری و قلم زنی روی فلز و کیف دوزی می باشد.

23-گنجینه و مسیرگردشگری قنات: گنجینه و مسیر گردشگری قنات با دو مرکز قنات فتح آباد ترک آباد و قنات بهاء الدین آباد ابزارآلات و ادوات مورد نیاز برای حفر قنات و نحوه احداث قنات به بازدیدکنندگان معرفی و در طول مسیر گردشگری توضیحاتی در مورد نحوه مسیر یابی و چگونگی حفر قنات توسط گروههای مقنی به گردشگران ارائه داده می شود.

24-دروازه بزرگ عقدا: عقدا در 40 کیلومتری شمال غربی اردکان در کنار جاده یزد تهران قرار گرفته که ساخت آن را به عقدار از سرداران یزدگرد نسبت می دهند. در گذشته، دور تا دور عقدا را که قریه ای بزرگ بوده حصاری ساخته شده بوده که امروزه از این حصار جز دروازه ی ورودی آن و بخشهایی اندک بر جا نیست. این دروازه را دروازه بزرگ عقدا می نامند از دو برج استوانه ای شکل کنار هم ساخته شده که در بالا به یکدیگر مربوط شده اند.